Ideeën voor het verbeteren van de leesvaardigheid van leerlingen

Een focusgroep met professionals op het gebied van leesvaardigheid reflecteerde gezamenlijk de onderzoeksresultaten. Het gesprek dat daaruit voortkwam, leverde gedachten en ideeën op om het onderwijs in begrijpend lezen verder te verbeteren.

Met het delen van de suggesties voor de onderwijspraktijk, het onderwijsbeleid en het onderwijsonderzoek hopen we iedereen die betrokken is bij leesonderwijs te inspireren en aanknopingspunten te bieden voor een gesprek hierover.

Voor de onderwijspraktijk

Werken vanuit een schoolbrede visie op taal en lezen

Hoe is het leesgedrag van onze leerlingen en welke eventuele veranderingen zouden we daarin willen realiseren? Jezelf als schoolteam deze vraag stellen, kan een mooi startpunt zijn voor het ontwikkelen van een schoolbrede visie op het leesonderwijs. De focusgroep acht het raadzaam dat scholen een leesbeleid opstellen vanuit een schoolbrede visie op het lezen. Ook besturen en directeuren hebben hierbij een rol, bijvoorbeeld waar het gaat over het aanbrengen van focus, het faciliteren van scholing, het creëren van draagvlak en het kritisch blijven volgen van de resultaten.

“Zo’n leesbeleid omvat onder meer gezamenlijke doelen en een aanpak op het gebied van verschillende aspecten van leesonderwijs, zoals leestechniek, leesbegrip, leesmotivatie en leesgedrag.”

Carlijn Pereira, beleidsadviseur, Taalunie

Geïntegreerd taalonderwijs bieden

Leesonderwijs kan volgens de focusgroep nooit op zichzelf staan en zou geïntegreerd moeten worden aangeboden. Niet alleen in verbinding met de andere taaldomeinen, maar ook in combinatie met de andere vakken, in het bijzonder de zaakvakken. Zo kunnen de verschillende taalvaardigheden van de leerling elkaar versterken en is de leerling in staat om door middel van diep lezen bij de andere vakken de benodigde kennis op te doen.

“Je zou willen dat er niet meer wordt gesproken over begrijpend lezen, maar over het opdoen van kennis van de wereld door begrijpend lezen. Dat scholen en leerkrachten vakken niet als losstaand beschouwen, maar veel meer verbinden.”

Annemarieke Kool, senior onderwijsadviseur, Expertis

Kwaliteitseisen stellen aan het zaakvakkenonderwijs

Een voorwaarde voor effectieve integratie van het taal- en zaakvakkenonderwijs is dat ook het zaakvakkenonderwijs doelgericht en van goede kwaliteit is en dat er wordt gewerkt met zogenaamde rijke teksten. Rijke teksten zijn gelaagde en authentieke teksten over levensechte, herkenbare thema’s. Ze hebben een duidelijke structuur, origineel taalgebruik en een gevarieerd woordgebruik. Deze rijke teksten stimuleren de taal- en denkontwikkeling van leerlingen. Ze dragen bij aan de woordenschat-, lees- en schrijfontwikkeling. Teksten in de lesmethoden voor zaakvakken volstaan vaak niet, omdat deze zelden rijk zijn. Buiten de lesmethoden om zijn er veel rijke teksten te vinden, bijvoorbeeld via het online prikbord Focus op begrip en de website Lezen in het PO.

Werken aan de hogere-orde-vaardigheden

Samenvatten, interpreteren en evalueren zijn voorbeelden van hogere-orde-vaardigheden die de leerling in staat stellen om diep te lezen. Bij diep lezen denk je na over de tekst en leg je verbanden met andere teksten, gedachten en je eigen leven. Er zou op scholen meer aandacht moeten zijn voor diep lezen, stelt Inouk Boerma. De andere focusgroepleden sluiten zich daarbij aan. De hogere-orde-vaardigheden zijn een sleutel tot onderwijssucces.

“Meer aandacht voor diep lezen helpt leerlingen bij het ontwikkelen van hogereorde-vaardigheden zoals interpreteren en evalueren.”

Inouk Boerma, docent en onderzoeker, Hogeschool IPABO, Amsterdam

Hoge verwachtingen stellen en werken met heterogene groepen

Scholen werken vaak met homogene niveaugroepen bij het lezen. Volgens diverse focusgroepdeelnemers is het beter om daarmee te stoppen. De focusgroep raadt aan om te werken met heterogene groepen waarin leerlingen met verschillende leesniveaus zitten. Zo’n heterogene groep kan bijvoorbeeld worden samengesteld op basis van doelen en interesses.

“Je wordt als leerling vanzelf lui als je vastzit in zo’n groepje en dat is zeker niet bevorderlijk voor het leesniveau. Het is belangrijk om hoge verwachtingen te behouden ten aanzien van de prestaties van iedere leerling.”

Carla Sanders, adviseur onderwijs, kwaliteit en innovatie, PCOU Willibrord, Utrecht

Monitoring van de leesontwikkeling

Iedere leerling heeft een eigen leesidentiteit. Deze houdt onder meer verband met de leescultuur en thuissituatie. Vanuit deze eigen leesidentiteit kunnen persoonlijke doelen gesteld worden ten aanzien van de leesontwikkeling van de leerling. Deze leesontwikkeling heeft onder meer betrekking op leestechniek, leesbegrip, leesmotivatie en leesgedrag. De focusgroep benadrukt het belang van de monitoring van deze leesontwikkeling. Het zicht op resultaten biedt niet alleen de leerkracht de mogelijkheid om het leesonderwijs aan te passen, maar draagt ook bij aan het eigenaarschap van leerlingen ten aanzien van hun eigen leesontwikkeling.

Zoek samenwerking en hanteer een brede aanpak

Door samenwerking van scholen met gemeenten, consultatiebureaus, bibliotheken en andere organisaties kan een gezamenlijke, brede aanpak voor leesontwikkeling worden gerealiseerd. Zo kunnen jonge kinderen en hun ouders al vroeg worden bereikt.

“Een brede aanpak is nodig. Ook gemeenten en consultatiebureaus kunnen bijdragen aan leesbevordering. Als school kun je verbreden door middel van ouderbijeenkomsten. Daar kun je ouders informeren over voorlezen, aanmelding bij de bibliotheek en de VoorleesExpress. En ook over de app van de bibliotheek die kan voorlezen als een ouder dat zelf niet kan.”

Cheyenne Claessens, leerkracht groep 1/taalklas en regisseur taalonderwijs, basisschool de Vuurvogel, Helmond

Voor het onderwijsbeleid

Leg in advisering ook de nadruk op diep lezen, ondersteuning sterke lezers en integratie met andere taaldomeinen en leergebieden

Bij gewenste veranderingen en/of verbeteringen maken scholen vaak gebruik van externe expertise, vanuit bijvoorbeeld onderwijsadviesdiensten. Het zou volgens de focusgroep goed zijn als deze externe adviseurs aandacht geven aan een breed scala van aspecten van het leesonderwijs. Er zou bijvoorbeeld vanuit deze hoek veel meer aandacht moeten zijn voor geïntegreerd leesonderwijs. Verder denken de focusgroepleden aan aspecten als het ontwikkelen van diep lezen en hogere-orde-vaardigheden en aandacht voor verdere leesontwikkeling van sterke lezers.

Maak voor begrijpend lezen uitdagend lesmateriaal met rijke teksten

De focusgroepleden niet erg enthousiast over de rijkheid van teksten in bijvoorbeeld de zaakvakkenmethodes. Dat is een gemiste kans, want door het aanbieden van rijke teksten bij andere vakken komt er meer tijd voor lezen vrij en kan de leesontwikkeling een forse impuls krijgen. De focusgroep is het niet helemaal eens over de beste oplossing hiervoor. Er gaan stemmen op voor het ontwikkelen van uitdagend lesmateriaal bij bestaande rijke teksten, maar er zijn ook focusgroepleden die meer zien in het verrijken van het tekstmateriaal in de lesmethoden. Bij de ontwikkeling van lesmateriaal zou in elk geval veel meer gebruikgemaakt moeten en kunnen worden van nieuwe inzichten voor effectieve leesdidactiek. Ook een meer thematische aanpak is gewenst.

Toetsen meer laten aansluiten op nieuwe inzichten

Niet alleen het lesmateriaal, maar ook de toetsen zouden volgens de focusgroep gebaseerd moeten zijn op de nieuwste inzichten. Als leerlingen bijvoorbeeld getoetst worden met vragen over letterlijke passages in de tekst bij korte tekstjes waarin structuurelementen ontbreken, dan zal er op veel scholen ook geoefend gaan worden met dergelijke tekstjes. Hogere-orde-vaardigheden komen dan onvoldoende terug in het onderwijs en worden daarmee onvoldoende ontwikkeld.

Gemeenten kunnen faciliteren

Het leesonderwijs zou meer gefaciliteerd kunnen worden door gemeenten, volgens de focusgroep. In de huidige situatie bestaan er grote verschillen tussen gemeenten in aanpak en facilitering. Alle scholen zouden gebaat zijn bij een goede schoolbibliotheekvoorziening en ondersteuning door leesconsulenten. De landelijke overheid biedt in 2022 een tijdelijke impulsregeling om dit voor een grote groep scholen mogelijk te maken. Scholen staan er op die manier niet alleen voor en het wordt zo mogelijk om een brede aanpak te realiseren, waarbij verschillende partijen samenwerken.

Formuleer kerndoelen in samenhang

Voor taal en de andere leergebieden in het primair onderwijs bestaan kerndoelen. De focusgroep zou graag zien dat deze kerndoelen door de overheid in samenhang geformuleerd worden. Zo zijn de verschillende taaldomeinen (leesvaardigheid, schrijfvaardigheid en mondelinge taalvaardigheid) niet los van elkaar te zien en heb je deze verschillende taalvaardigheden als leerling ook weer nodig bij de andere leergebieden. In de kerndoelen voor leesvaardigheid zou bovendien voldoende aandacht moeten zijn voor de hogere-orde-vaardigheden.

Voor vervolgonderzoek

Onderzoek of en hoe sterke lezers (kunnen) worden ondersteund en uitgedaagd

De extra ondersteuning van sterke lezers kan volgens de focusgroep een impuls gebruiken: sterke lezers halen nu wellicht niet het leesniveau dat ze zouden kunnen halen. Het zou daarom volgens de focusgroep interessant zijn om te kijken of en hoe leerlingen die vooroplopen door scholen en leerkrachten het beste kunnen worden ondersteund en uitgedaagd.

“Ik zou het mooi vinden als we beter in beeld krijgen wat leerlingen aan de bovenkant nodig hebben voor hun verdere leesontwikkeling.”

Annemarieke Kool, senior onderwijsadviseur, Expertis

Bekijk in welke mate wetenschappelijke inzichten hun weg hebben gevonden naar de onderwijspraktijk

De ontwikkelingen op het gebied van leesonderwijs volgen elkaar in snel tempo op. De focusgroep vraagt zich af of recente inzichten en ontwikkelingen hun weg naar de klas al gevonden hebben.

“Als onderzoeker lijkt het mij erg interessant om te achterhalen in hoeverre leerkrachten zicht hebben op wat effectief leesonderwijs is. In hoeverre zijn wetenschappelijke inzichten doorgedrongen in de dagelijkse onderwijspraktijk?”

Inouk Boerma, docent en onderzoeker, Hogeschool IPABO, Amsterdam

Onderzoek hoe tijd voor lezen effectief wordt besteed en wat effectieve aanpakken opleveren

Meer tijd voor lezen, bijvoorbeeld door een geïntegreerde of thematische aanpak, betekent niet automatisch effectief bestede tijd voor lezen. Onderzocht zou kunnen worden wanneer zo’n aanpak effectief is en wat bijvoorbeeld de leerkracht daarvoor moet kunnen.

Breng leerkrachtvaardigheden op het gebied van leesonderwijs in beeld

Een bepaalde aanpak voor lezen kan bij de ene leerkracht meer resultaat opleveren dan bij de andere leerkracht. De focusgroep vraagt zich af hoe effectief verschillende leerkrachten lesgeven en in hoeverre leerkrachtvaardigheden en -kenmerken een verschil maken bij een gelijke aanpak. Wat maakt het handelen van leerkrachten effectief?

“Om leerkrachtkenmerken in kaart te brengen, zou het nodig zijn om te observeren of om video-opnames te maken, en niet enkel met vragenlijsten te werken.”

Bronia Moos, intern begeleider, basisschool De Nijepoort, Groenekan

Onderzoek succesvolle implementatie en borging van goed leesonderwijs

Als een school eenmaal een visie en een aanpak heeft geformuleerd, hoe zorgt de school dan voor een succesvolle implementatie hiervan? Hoe zorg je er als school voor dat de aanpak in de klassen daadwerkelijk wordt uitgevoerd? En wat is daarvoor nodig?

“Welke voorwaarden zijn nodig om scholing van het team te laten slagen? En wat is de rol van de directeur in de gehele implementatie?”

Mirjam Snel, hogeschoolhoofddocent taal/lezen en onderzoeker aan de Hogeschool Utrecht, voorzitter van de Kennistafel Effectief Leesonderwijs, lid van de Taalraad

Breng in kaart in hoeverre scholen werken aan het behalen van de kerndoelen voor zaakvakken en leg daarbij de relaties met leesprestaties

Bij de focusgroep bestaat het idee dat het onderwijs in zaakvakken niet altijd doelgericht is, en wellicht zelfs als vrijblijvend wordt ervaren vanwege het gebrek aan toetsing. Het zou interessant zijn om beter zicht te krijgen op het onderwijsaanbod voor zaakvakken en de behaalde resultaten, en om daarbij de relatie te leggen met de leesprestaties.

“Zwakkere lezers gaan geen leesstrategieën toepassen bij andere vakken als in het onderwijs die link niet gelegd wordt. Zo heeft een zwakke leesvaardigheid een negatief effect op de kennisopbouw van een leerling.”

Jantien Dhont, curriculumontwikkelaar en specialist taal, SLO (nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling)

Maak verschillen tussen sbo-klassen en de oorzaken daarvan inzichtelijk

Tussen verschillende sbo-klassen bestaan aanzienlijke verschillen in behaalde resultaten. De focusgroep zou graag willen weten wat de oorzaken zijn van die verschillen en wil daarvoor een vergelijking maken tussen sbo-klassen met hoge leesprestaties en sbo-klassen met lagere leesprestaties, bij vergelijkbare leerlingpopulaties. Zo zou duidelijk kunnen worden welke verschillen in aanpak leiden tot hogere prestaties.

Kunnen scholen in het bo iets leren van het sbo als het gaat om klascontext?

In het sbo speelt de context van de klas een grotere rol in het verklaren van verschillen in leesvaardigheid, dan in het bo. Het zou interessant zijn om te weten hoe dit komt en om te onderzoeken of het reguliere basisonderwijs hier iets van zou kunnen leren.

Meer informatie

In Peil.Leesvaardigheid einde (s)bo 2020-2021 vindt u meer suggesties van de focusgroep voor de onderwijspraktijk, het onderwijsbeleid en het onderwijsonderzoek . U vindt de informatie in deel A, hoofdstuk 2 Ideeën naar aanleiding van de resultaten.