Goede uitleg

In de praktijk

In veel gesprekken die wij gevoerd hebben met leerlingen, leraren en leden van het managementteam (mt) van scholen met hoge, gemiddelde en lage leerresultaten werd goede uitleg genoemd als één van de belangrijkste drie aspecten die bijdragen aan hoge(re) leerresultaten. We hebben een aantal elementen van een goede uitleg op een rij gezet, op basis van wat leerlingen, leraren en schoolleiders/intern begeleiders van hoog presterende scholen over de eigen schoolpraktijk vertelden.

• Een goede uitleg is doelgericht
  De leerlingen weten wat ze gaan leren, leraren maken het lesdoel duidelijk en zichtbaar, bijvoorbeeld door het lesdoel in de ik-vorm te formuleren: ik kan de zin in de verleden tijd goed schrijven, of ik kan keersommen met kommagetallen cijferend uitrekenen. De leerlingen snappen wat de kern van de les is en liefst ook waarom het belangrijk is om te leren. Het lesdoel staat van begin tot einde van de les centraal.
• Een goede uitleg is duidelijk en focust op de aanpak
  Bij een goede uitleg legt de leraar de focus op de aanpak om het antwoord te vinden of het probleem op te lossen. Leerlingen vertelden ons vaak dat zij veel leren als de juf of meester de stappen duidelijk uitlegt, zodat ze weten wat ze moeten doen. In de les maakt de leraar dus duidelijk welke aanpak of strategie de leerlingen moeten toepassen om tot een antwoord of oplossing te komen. Het hoe, de aanpak staat centraal. De leraar doet zelf hardop voor hoe het moet of kan, en past de aanpak kort en duidelijk toe. Bij dat modelen visualiseert de leraar de stappen waar dat kan met behulp van materialen (bijvoorbeeld een rekenrekje bij optellen tot 20) en zorgt voor visuele ondersteuning van de stappen (bijvoorbeeld kaartjes of een stappenplan voor ’t kofschip). De instructie is erop gericht om (de betekenis van) de stappen duidelijk te maken en de leerlingen te leren hoe ze die moeten toepassen. De leraar gaat na of de leerlingen begrijpen wat ze doen en weten hoe ze het moeten doen. Een van de leerlingen zegt daarover: “De juf wil altijd horen hoe je het hebt gedaan. Ze zegt altijd: ik hoef het antwoord niet te horen, ik wil weten hoe je het aangepakt hebt.”
• Activerende en afwisselende werkvormen zorgen voor betrokken leerlingen en voor dieper leren
  Leerlingen noemen in het verlengde van een goede uitleg ook regelmatig dat afwisselende en leuke werkvormen bij het oefenen bijdragen aan leren. Het bevordert hun motivatie en leidt ertoe dat ze betrokken zijn en actief meedoen. Eén van de leerlingen brengt dat zo onder woorden: “Omdat het leuk is, leer je ervan”. Een andere leerling: “Als de juf zorgt dat de kinderen zin hebben om te leren en als de les leuk is, leer je veel”. Voorbeelden die leerlingen noemen zijn een mindmap maken, racerekenen, woorden leren vanuit een liedje, leerspelletjes, een energizer tussendoor, maar ook dingen zelf doen zoals met blokjes, kralen, pizza, kopjes of flessen bij rekenen. Ook leren van en met elkaar, zogenaamde coöperatieve werkvormen, noemen kinderen en leraren als onderdelen van een goede uitleg. Actief bezig zijn met de leerstof zorgt dat deze ook beter beklijft.
• Een goede uitleg is ingebed in een optimaal leerklimaat en adequaat klassenmanagement
  Als antwoord op de vraag wanneer ze veel leren bij taal en rekenen zeggen leerlingen: iedereen doet mee met de uitleg, we luisteren goed en het is rustig in de klas. Ook brachten leerlingen hierbij regelmatig de volgende punten naar voren: als je fouten mag maken, als je niet uitgelachen wordt, als de juf/meester vriendelijk is, als de juf/meester af en toe een grapje maakt, als de juf/meester complimenten maakt en als de juf/meester een beetje streng is, maar niet te streng. Ze geven in feite aan dat een goed leerklimaat/pedagogisch klimaat, met leraren die plezier hebben in hun werk, die ze vertrouwen en met wie ze goed contact hebben, belangrijk zijn. Zie ook Pedagogisch klimaat.
  Een optimaal leerklimaat is niet los te zien van adequaat klassenmanagement. Ook goed klassenmanagement is door leraren en schoolleiding vaak genoemd als belangrijke voorwaarde om optimale leerresultaten te bereiken. Ze vinden het een voorwaarde die aan de basis ligt van goed lesgeven. Ze geven ook aan dat daarbij een heldere doorgaande lijn van groep 1 tot en met groep 8 nodig is, zowel voor leerlingen als voor leraren. Scholen die dit noemen, geven aan dat er schoolbrede afspraken en aanpakken zijn. Bijvoorbeeld op het gebied van: een opgeruimd lokaal, materialen die klaar liggen, lesvoorbereiding die af is voordat de les begint, een zichtbare dagplanning in lokalen, een dagrooster in groepsmappen, structuur in de les, uitgestelde aandacht, belonen/straffen en vele andere voorbeelden die schoolbreed en in een doorgaande lijn gelden . Alle leraren passen de afspraken en aanpakken structureel en consequent toe. Dit zorgt ervoor dat de leerlingen weten waar ze aan toe zijn en dat ze weten wat er van hen wordt verwacht.
• Afstemmen op de verschillen in onderwijsbehoeften zodat álle leerlingen het lesdoel (kunnen) behalen
  Een goede uitleg houdt rekening met verschillen in niveau tussen leerlingen. Zowel leerlingen als leraren brengen geven aan dat lessen die zijn toegesneden op de verschillende onderwijsbehoeften essentieel zijn om tot optimale leerresultaten te komen. Meer informatie hierover staat bij Differentiatie.

Resultaat

Door het doel van de instructie expliciet te benoemen, richten leraren de aandacht van de leerlingen op de kern van de les. Met een accent op de aanpakstrategie brengen leraren de (denk)stappen in beeld en zorgen ze dat de leerlingen weten hoe ze iets moeten aanpakken en ook begrijpen waarom het zo moet. Veelvuldig en gespreid toepassen in verschillende situaties zorgt voor het beter onthouden van de leerstof en/of de aanpak. Als leerlingen daarbij actief de leerstof verwerken, beklijft het geleerde beter.

Uit de literatuur

Directe instructie blijkt sterke positieve effecten te hebben op leerresultaten van leerlingen in verschillende domeinen. In deze overzichtsstudie worden de verschillende instructiemodellen en hun effecten op de leerresultaten van leerlingen naast elkaar gezet.

De publicatie Wijze Lessen biedt een toegankelijk overzicht van bouwstenen voor een effectieve lespraktijk. De bouwstenen 2, 5, 8 en 9 beschrijven het belang van een duidelijke gestructureerde en uitdagende instructie, het actief verwerken van de leerstof en gespreid en gevarieerd oefenen.